સ્કંદ ૩ - અધ્યાય ૧

શ્રીમદ્ ભાગવત મહાપુરાણ 

તૃતીય સ્કંદ

અધ્યાય:૧

ઉદ્ધવ અને વિદુરની મુલાકાત

શ્રી શુકદેવજી બોલ્યા – પરીક્ષિત ! તમે જે પૂછ્યું છે, તે જ પ્રશ્ન વિદુરજીએ ભગવાન મૈત્રેયને અગાઉના સમયમાં પૂછ્યો હતો, જ્યારે તેઓ સુખ-સમૃદ્ધિથી ભરેલું ઘર છોડીને વનમાં ગયા હતા. 1 ॥ જ્યારે ભગવાન કૃષ્ણ પાંડવોના દૂત તરીકે ગયા હતા, ત્યારે તેઓ દુર્યોધનના મહેલો છોડીને તેમને આમંત્રણ આપ્યા વિના જ વિદુરજીના ઘરે ગયા હતા. 2 ॥

રાજા પરીક્ષિતે પૂછ્યું- પ્રભુ ! કૃપા કરીને જણાવો કે ભગવાન મૈત્રેય સાથે વિદુરજીની મુલાકાત ક્યાં અને કયા સમયે થઈ હતી? , 3॥ પવિત્ર આત્મા વિદુરે મહાત્મા મૈત્રેયજીને કોઈ સામાન્ય પ્રશ્ન પૂછ્યો ન હોત, કારણ કે મૈત્રેયજી જેવા સંતે ઉમદા જવાબ આપીને તેમનો મહિમા કર્યો હતો. 4 ॥

સૂતજી કહે છે-સર્વજ્ઞ શુકદેવજી રાજા પરીક્ષિતના પ્રશ્નથી ખૂબ પ્રસન્ન થયા અને કહ્યું-સાંભળો. 5॥

શ્રી શુકદેવજી કહેવા લાગ્યા – પરીક્ષિત ! આ તે દિવસોની વાત છે, જ્યારે અંધ રાજા ધૃતરાષ્ટ્રે પોતાના દુષ્ટ પુત્રોને અન્યાયી રીતે ઉછેરતા, તેના નાના ભાઈ પાંડુના અનાથ બાળકોને લક્ષા ભવનમાં મોકલીને તેને આગ લગાડી દીધી હતી. 6॥ જ્યારે દુશાસન, તેની પુત્રવધૂ અને રાજા યુધિષ્ઠિરની રાણીએ સભામાં દ્રૌપદીના વાળ ખેંચ્યા, તે સમયે દ્રૌપદીની આંખોમાંથી આંસુની ધારા વહેતી હતી અને તે પ્રવાહની સાથે તેના સ્તન પરનો કેસરી પણ ખસી ગયો હતો; પણ ધૃતરાષ્ટ્રે પોતાના પુત્રને એ કુકર્મથી રોક્યો નહિ. 7 દુર્યોધને અન્યાયથી સત્યવાદી અને નિર્દોષ યુધિષ્ઠિરનું રાજ્ય જીતી લીધું અને તેને જંગલમાં હાંકી કાઢ્યો. પરંતુ જંગલમાંથી પાછા ફરતા

વચન મુજબ, જ્યારે તેણે તેનો હકનો પિતૃ ભાગ માંગ્યો, છતાં ભ્રમણાથી તેણે તે અશુભ શત્રુ યુધિષ્ઠિરને તેનો હિસ્સો આપ્યો નહીં. 8॥ જ્યારે જગદગુરુ ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ મહારાજ યુધિષ્ઠિરની વિનંતી પર, કૌરવોની સભામાં લાભદાયી અને મધુર શબ્દો બોલ્યા, જે ભીષ્માદિ સજ્જનોને અમૃત સમાન લાગતા હતા, પરંતુ કુરુરાજે તેમના શબ્દોને કોઈ માન આપ્યું ન હતું. કેવી રીતે આપવું? તેના તમામ ગુણો નાશ પામ્યા હતા. 9॥ પછી જ્યારે વિદુરજીને સલાહ માટે બોલાવવામાં આવ્યા, ત્યારે મંત્રીઓમાં શ્રેષ્ઠ એવા વિદુરજી રાજમહેલમાં ગયા અને જ્યારે તેમના મોટા ભાઈ ધૃતરાષ્ટ્રે પૂછ્યું ત્યારે તેમને તે સલાહ આપી, જેને નીતિશાસ્ત્રના જાણકાર લોકો 'વિદુર્નીતિ' કહે છે. 10

તેણે કહ્યું- 'મહારાજ ! તમે તેનો હિસ્સો અજાતશત્રુ મહાત્મા યુધિષ્ઠિરને આપો. તેઓ તમારા અસહ્ય ગુનાઓ પણ સહન કરી રહ્યા છે. ભીમના રૂપમાં રહેલા કાળા સાપથી પણ તમે ખૂબ ડરો છો, જુઓ, તે પોતાના નાના ભાઈઓ સાથે બદલો લેવા માટે ભારે ક્રોધથી સિસકો મારી રહ્યો છે. 11 ॥ શું તમને ખબર નથી, ભગવાન કૃષ્ણે પાંડવોને દત્તક લીધા છે. તેઓ, યદુ નાયકોના પૂજ્ય દેવતા, હાલમાં તેમની રાજધાની દ્વારકાપુરીમાં બિરાજમાન છે. તેણે પૃથ્વીના તમામ મહાન રાજાઓને વશ કર્યા છે અને બ્રાહ્મણો અને દેવતાઓ પણ તેની પડખે છે. 12 દુર્યોધનના રૂપમાં દુષ્ટ વ્યક્તિ, જેને તમે તમારા પુત્ર તરીકે ઉછેરી રહ્યા છો અને જેની સાથે બધું જ થઈ રહ્યું છે, તે તમારા ઘરમાં પ્રવેશ્યો છે. તે વાસ્તવમાં ભગવાન કૃષ્ણનો દ્વેષી છે. આ કારણે તમે ભગવાન કૃષ્ણથી વિમુખ થઈ રહ્યા છો અને શ્રીથી વિમુખ થઈ રહ્યા છો. તેથી જો તમે ઈચ્છો છો કે તમારી કુલકી કાર્યક્ષમ બને જો હા, તો આ દુષ્ટ વ્યક્તિને તરત જ છોડી દો. 13

વિદુરજીનો સ્વભાવ એવો સુંદર હતો કે ઋષિમુનિઓ પણ તેમની પાસે ઈચ્છતા હતા. પરંતુ આ શબ્દો સાંભળીને કર્ણ, દુહશાસન અને શકુનિક સહિત દુર્યોધનના હોઠ અત્યંત ક્રોધથી કંપવા લાગ્યા અને તેણે તિરસ્કારપૂર્વક કહ્યું, 'હે! આ કુટિલ ગુલામ પુત્રને અહીં કોણે બોલાવ્યો છે? જેના ટુકડા ખાઈને તે જીવે છે તેની સામે રહીને તે દુશ્મન તરીકે કામ કરવા માંગે છે. તેનો જીવ ન લો, પણ તેને તરત જ આપણા શહેરની બહાર ફેંકી દો. 14-15 ॥ પોતાના ભાઈના કાનમાં તીરની જેમ વાગતા આ અત્યંત કઠોર શબ્દોથી દુઃખી થવા છતાં વિદુરજીને ખરાબ ન લાગ્યું અને ભગવાનની ભ્રમણા પ્રબળ ગણીને તેમણે રાજદ્વારી પર ધનુષ્ય મૂકીને હસ્તિનાપુરા છોડી દીધું. 16 કૌરવોને વિદુર જેવા મહાન સંતો બહુ પુણ્યથી પ્રાપ્ત થયા હતા. હસ્તિનાપુરથી પ્રસ્થાન કરીને, સત્કર્મ કરવાની ઈચ્છા સાથે, તે ભગવાન તીર્થપદના પ્રદેશોમાં વિશ્વભરમાં ભટકવા લાગ્યો, જ્યાં શ્રી હરિ, બ્રહ્મા, રુદ્ર, અનંત વગેરે અનેક મૂર્તિઓના રૂપમાં વિરાજમાન છે. 17 ॥ જ્યાં જ્યાં તીર્થસ્થાનો હતા, શહેરો, પવિત્ર જંગલો, પર્વતો, તળાવો અને નદીઓ અને સરોવરો શુદ્ધ પાણીથી ભરેલા હતા, ભગવાનની મૂર્તિઓથી સુશોભિત હતા, તે બધા સ્થળોએ તે એકલો ભટકતો હતો. 18 ॥ તે અવધૂતના વેશમાં પૃથ્વી પર મુક્તપણે ફરતો હતો, જેથી તેના નજીકના લોકો તેને ઓળખી ન શકે. તેઓએ તેમના શરીરને શણગાર્યું ન હતું, શુદ્ધ અને સાદો ખોરાક ખાધો,

શુદ્ધ જીવન જીવો, દરેક તીર્થમાં ખાઓ

જેઓ કરે છે, તેઓ જમીન પર સૂઈ જાય છે અને ભગવાનને પ્રસન્ન કરે છે

ઉપવાસ રાખ્યા. 19

આ રીતે, ભારતમાં ભ્રમણ કરતી વખતે, ભગવાન શ્રી કૃષ્ણની મદદથી તેઓ પ્રભાસ ક્ષેત્રમાં પહોંચ્યા ત્યાં સુધીમાં, મહારાજ યુધિષ્ઠિરે એક અને અખંડ રાજ્ય તરીકે પૃથ્વી પર શાસન કરવાનું શરૂ કર્યું. 20 ત્યાં તેણે તેના કૌરવ ભાઈઓના વિનાશના સમાચાર સાંભળ્યા, જેઓ એકબીજામાં લડીને નાશ પામ્યા હતા તે રીતે વાંસનું આખું જંગલ પોતાના જ રાગમાંથી નીકળતી આગથી બળીને રાખ થઈ જાય છે. આ સાંભળીને તેઓ ચૂપચાપ શોક કરી સરસ્વતી તરફ આવ્યા. 21 ॥

ત્યાં તેણે અગિયાર તિથળનું સેવન કર્યું, જે ત્રિત, ઉષ્ણ, મનુ, પૃથુ, અગ્નિ, અસિત, વાયુ, સુદાસ, ગૌ, ગુહા અને શ્રદ્ધાદેવના નામથી પ્રખ્યાત છે. 22 આ સિવાય, પૃથ્વી પર બ્રાહ્મણો અને દેવતાઓ દ્વારા સ્થાપિત ભગવાન વિષ્ણુના અન્ય ઘણા મંદિરો હતા, જેની ટોચ પર ભગવાનના મુખ્ય શસ્ત્ર - ચક્રના પ્રતીકો હતા અને જેનું માત્ર દર્શન શ્રી કૃષ્ણની યાદ અપાવે છે; તેમનું સેવન પણ કર્યું. 23 ॥ ત્યાંથી સમૃદ્ધ-સંપન્ન સૌરાષ્ટ્ર, સૌવીર, મત્સ્ય અને કુરુજંગલ દેશોમાંથી પસાર થઈને થોડા દિવસોમાં યમુના કિનારે પહોંચ્યા, અને ત્યાં તેમણે પરમ ભગવાન ઉદ્ધવજીના દર્શન કર્યા. 24 તે ભગવાન કૃષ્ણના પ્રસિદ્ધ સેવક હતા અને ખૂબ જ શાંત સ્વભાવ ધરાવતા હતા. તેઓ અગાઉ બૃહસ્પતિજીના શિષ્ય હતા. તેમને જોઈને વિદુરજીએ તેમને પ્રેમથી ભેટી પડ્યા અને તેમને તેમના પ્રિય ભગવાન કૃષ્ણ અને તેમના આશ્રિત સંબંધીઓની સુખાકારી વિશે પૂછ્યું. 25 ॥

વિદુરજી ઉદ્ધવજી કહેવા લાગ્યા. પોતાની નાભિમાંથી જન્મેલા બ્રહ્માજીની પ્રાર્થનાથી પુરાણપુરુષ બલરામજી અને શ્રી કૃષ્ણ આ જગતમાં અવતર્યા છે. તે હવે પૃથ્વીનો ભાર ઉતારીને બધાને આનંદ આપીને અવસુદેવજીના ઘરે સુખેથી રહે છે ને? , 26॥ પ્રિય! આપણે, કુરુ વંશના સૌથી પ્રિય અને આદરણીય વાસુદેવજી, જેઓ તેમની કુન્તી અને અન્ય બહેનોને તેમના પિતાની જેમ ઉદારતાથી તમામ ઇચ્છિત વસ્તુઓ આપતા હતા, તેમના માલિકોને સંતુષ્ટ કરતા હતા, શું આપણે નથી? , 27 પ્રિય ઉદ્ધવજી, યાદવોના સેનાપતિ, બહાદુર યોદ્ધા પ્રદ્યુત્ર, ખુશ છે, જે તેમના પાછલા જન્મમાં કામદેવ હતા અને જેમને બ્રાહ્મણોની પૂજા કરીને દેવી રુક્મિણીએ ભગવાન પાસેથી પ્રાપ્ત કર્યું હતું. 28 સત્વ, વૃષ્ણી, ભોજ અને દશર્વંશી યાદવોના શાસક મહારાજ ઉગ્રસેન ખુશ છે, જેમણે રાજ્ય મેળવવાની આશા સંપૂર્ણપણે છોડી દીધી હતી, પરંતુ કમળ-નેત્રવાળા ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ દ્વારા તેમને સિંહાસન પર પુનઃસ્થાપિત કરવામાં આવ્યા હતા. 29 સૌમ્યા. તેમના પિતા શ્રી કૃષ્ણની જેમ, શ્રી કૃષ્ણ તનાયા સાંબ, જે બધી પત્નીઓમાં સૌથી આગળ છે, શું સુરક્ષિત છે? દેવી પાર્વતી દ્વારા સૌપ્રથમ કલ્પના કરાયેલ આ સ્વામીકાર્તિકો છે. ઘણા ઉપવાસ કર્યા પછી જાંબવતીએ તેમને જન્મ આપ્યો. હતી . 30 જેમને અર્જુન પાસેથી તીરંદાજીનું ગુપ્ત જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું છે, શું તેઓ ખરેખર કુશળ છે? ભગવાન શ્રી કૃષ્ણની સેવા દ્વારા, તેઓ વિના પ્રયાસે ભગવાનના ભક્તોની તે મહાન સ્થિતિ સુધી પહોંચી ગયા છે, જે મહાન યોગીઓ માટે પણ દુર્લભ છે. 31 શું જ્ઞાની અક્રુરજી, શુદ્ધ ભક્ત કે જેણે પોતાને ભગવાનને સમર્પિત કરી દીધા છે, તે પણ ખુશ છે, જેઓ શ્રી કૃષ્ણના પદચિહ્નો સાંભળીને પ્રેમના માર્ગમાં અધીરાઈથી રોલ કરવા લાગ્યા? 32 ભોજવંશી દેવકીની પુત્રી દેવકીજી સ્વસ્થ છે, શું તે અદિતિની જેમ જ ભગવાન વિષ્ણુની માતા છે? જેમ વેદત્રયી પોતાના મંત્રોમાં યજ્ઞવિસ્તારનો અર્થ રાખે છે, તેવી જ રીતે તેણે ભગવાન કૃષ્ણને પોતાના ગર્ભમાં રાખ્યા હતા. 33 ॥ તમારા ભક્તોની મનોકામના પૂર્ણ કરનાર ભગવાન અનિરુદ્ધજી પ્રસન્ન છે, શાસ્ત્રો જેમનું વર્ણન વેદ, આધિકરણ અને અંતકરણચતુષ્ટયના ચોથા ભાગમાં મનના પ્રમુખ દેવતા તરીકે કરે છે? 34 ॥ નમ્ર સ્વભાવના ઉદ્ધવજી! અન્ય દેવોના પુત્રો જેમ કે હાદિક, સત્યભામાનંદન, ચારુદેશ અને ગદ વગેરે, જેઓ તેમના હૃદય-ભગવાન શ્રી કૃષ્ણને પૂર્ણ ભક્તિથી અનુસરે છે, તેઓ પણ સારું કરી રહ્યા છે, ખરુંને? , 35

મહારાજ યુધિષ્ઠિર, અર્જુન અને શ્રી કૃષ્ણના રૂપમાં પોતાના બંને હાથની મદદથી ધર્મના નિયમોનું સદાચારથી પાલન કરે છે ને? રાક્ષસ માયા દ્વારા આયોજિત મેળાવડામાં તેના રાજ્યની ભવ્યતા અને વર્ચસ્વ જોઈને દુયોધનને ખૂબ જ ઈર્ષ્યા થઈ. 36 ॥ શું ગુનેગારો પ્રત્યે અત્યંત અસહિષ્ણુ એવા ભીમસેને સાપની જેમ પોતાનો લાંબા ગાળાનો ક્રોધ છોડી દીધો છે? જ્યારે તે ગદાની લડાઈમાં પોતાનું વલણ બદલતો ત્યારે તેના પગના અવાજથી ધરતી ધ્રૂજવા લાગી. 37 જેના બાણોના જાળાથી કિરત-વેષાદ ધારણ કરેલ અને તેથી ઓળખી ન શકાય તેવા ભગવાન શંકર પ્રસન્ન થયા, શું સારથિઓ અને લડવૈયાઓની શુભતામાં વધારો કરનાર ગાંડીવ-રક્ષક અર્જુન ખુશ નથી, શું? હવે તેના બધા દુશ્મનો શાંત થઈ ગયા હશે? , 38 જે રીતે પોપચા આંખોનું રક્ષણ કરે છે,

એ જ રીતે કુંતીના પુત્ર યુધિષ્ઠિરધિ જેમના

તે તેમની સંભાળ રાખે છે અને તે કુંતિની છે જેણે તેને ઉછેર્યો છે, માદ્રીના જોડિયા પુત્રો નકુલ અને સહદેવ, શું તેઓ સારું કરી રહ્યા છે, નહીં? યુદ્ધમાં તેણે શત્રુ પાસેથી પોતાનું રાજ્ય છીનવી લીધું તે રીતે બે ગરુડ ઈન્દ્રના મુખમાંથી અમૃત બહાર કાઢે છે. 39 ॥ હે. ગરીબ કુંતી, મહાન રાજા પાંડુથી અલગ થવાને કારણે લગભગ મૃત્યુ પામી હોવા છતાં, હજી પણ આ બાળકો માટે પોતાનું જીવન જીવી રહી છે. સારથિઓમાં સર્વશ્રેષ્ઠ મહારાજ પાંડુ એટલા બહાદુર હતા કે તેમણે એકલા હાથે માત્ર એક ધનુષ્ય વડે ચારેય દિશાઓ જીતી લીધી. 40 નમ્ર સ્વભાવના ઉદ્ધવજી. અધોગતિ તરફ જઈ રહેલા ધૃતરાષ્ટ્ર માટે મને વારંવાર દુઃખ થાય છે, જેમણે પાંડવોના રૂપમાં પોતાના જ ભાઈ પાંડુને બીજા જગતમાંથી દગો કર્યો, અને તેના પુત્રો સાથે સંમત થઈને તેણે મને, તેના શુભચિંતકને બહાર ફેંકી દીધો. શહેર 41 પણ ભાઈ. મને આ અંગે કોઈ અફસોસ કે આશ્ચર્ય નથી. જગતના સર્જનહાર ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ મનુષ્ય જેવી પ્રવૃત્તિઓ કરીને લોકોના મનને મૂંઝવે છે. તેમની કૃપાથી, હું તેમના મહિમાને જોઈને આનંદથી અન્યોની દૃષ્ટિથી દૂર ભટકી રહ્યો છું. 42 કૌરવોએ ઘણા અપરાધો કર્યા હોવા છતાં, ભગવાને તેમની અવગણના કરી કારણ કે તેઓ તેમની સાથે એવા દુષ્ટ રાજાઓને મારીને દૂર કરવા માંગતા હતા જેઓ ધન, જ્ઞાન અને જાતિથી આંધળા હતા અને ખોટા માર્ગે જતા હતા તેમની સેનાઓ સાથે પૃથ્વી. 43 ઉદ્ધવજી! ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ જન્મ અને કર્મથી રહિત છે, તેમ છતાં તેમની પાસે દુષ્ટોનો નાશ કરવા અને લોકોને પોતાની તરફ આકર્ષવા માટે દિવ્ય જન્મો અને કર્મ છે. નહિ તો ભગવાનને ભૂલી જાવ કે જેઓ ગુણોથી આગળ વધી ગયા છે તેઓમાંથી કોણ કર્મના પ્રભાવમાં આ શરીરના બંધનમાં પડવા માંગશે? 44 તો દોસ્ત! પવિત્ર કીર્તિ શ્રી હરિના શબ્દો કહો, જેમણે અજાત હોવા છતાં, યદુ પરિવારમાં જન્મ લીધો છે અને તેમનો આશ્રય લેનારા તમામ લોકપાલ અને આજ્ઞાકારી ભક્તો દ્વારા પ્રિય છે. 45 ॥

                    ૐૐૐ

* વીટા, અરદ્વાર, બુદ્ધિ અને મન એ આપ્ત કરણના ચાર ભાગ છે. તેમના પ્રમુખ દેવતાઓ અનુક્રમે વાસુદેવ સંકર્ષણ, પ્રયુ અને અકિદ્ધ છે.*